سل یک بیماری عفونی است که در اثر مجموعه مایکوباکتریوم‌های سلی ( هریک ازمایکوباکتریوم‌های توبرکلوزیس ، بوویس و آفریکانوم ) ایجاد می‌شود. ولی در اکثر موارد بیماری ناشی از مایکوباکتریوم توبرکلوزیس یعنی نوع انسانی آن میباشد.
انواع بیماری
بیماری به دو نوع ریوی و خارج ریوی تقسیم می‌شود. اگر بیماری سل پارانشیم ریه را درگیر کرده باشد بعنوان ریوی طبقه بندی می‌شود که شایعترین فرم بیماری میباشد ( بیش از ۸۰% موارد ). درسل خارج ریوی ابتلا سایر اعضا بدن غیر از ریه‌ها به سل دیده می‌شود. این اعضا شامل گره‌های لنفاوی بدن از جمله مدیاستن ، پلور ، استخوان‌ها و مفاصل ( مخصوصا ستون فقرات ) ، مجاری ادراری ـ تناسلی ، سیستم عصبی ( مننژ ) ، روده ها و دیگر اعضا است .
انتقال عفونت
بیماری تقریباً همیشه از راه تنفس انتقال می‌یابد. یعنی از فرد مبتلا به سل ریوی اسمیر خلط مثبت به افراد سالم منتقل می‌شود . سازمان جهانی بهداشت ،سل را یک فوریت جهانی اعلام کرده است زیرا با پیدایش و انتشار باسیلهای مقاوم به چنددارو مجددا خطر تبدیل بیماری به یک بیماری غیر قابل علاج MDR ( Multi Drug Resistant) مطرح است.
اپیدمیولوژی
تا کنون یک سوم جمعیت جهان با میکروب سل آلوده شده اند و سالانه ۱۰ میلیون مورد جدید بروز می کند و در حال حاضر بیش از ۲۰ میلیون نفر به این بیماری مبتلا هستند.
- در هر ثانیه یک نفر به باسیل سل آلوده می‌شود .
- در هر ۴ ثانیه یک نفر به بیماری سل مبتلا می‌شود .
- در هر ۱۰ ثانیه یک نفر در اثر ابتلا به بیماری سل می‌میرد .
علائم بیماری
شایعترین علامت درسل ریوی ، سرفه پایدار به مدت ۳ هفته و یا بیشتر است . این سرفه معمولاً همراه با خلط و گاهی خلط خونی میباشد. علائمی مانند تنگی نفس و درد قفسه سینه نیز ممکن است وجود داشته باشد. علائم عمومی بیماری تب ، کاهش وزن ، بی اشتهائی ، بیحالی ، تعریق شبانه ، خستگی زود رس ، و ضعف میباشد . در سل خارج ریوی علائم بستگی به عضو مبتلا دارد . مانند درد قفسه سینه و تنگی نفس درسل پلور ، بزرگی غدد لنفاوی درسل لنفاوی ، درد و تورم در سل مفصلی ، تغییر شکل استخوانی ، سر درد و تب و سفتی گردن در مننژیت سلی ، اختلالات ادراری و هماتوری در سل ادراری ، نازائی در سل اعضای تناسلی .
تشخیص بیماری
به دلیل آنکه بیماران سل ریوی اسمیر مثبت بعنوان منابع پخش باسیل در جامعه هستند لذا لازمه قطع زنجیره انتقال باسیل سل در جامعه شناسایی و درمان این دسته از بیماران است. و تشخیص بیماران ریوی اسمیر مثبت بعنوان محور برنامه‌های مبارزه باسل است. برای تشخیص بیماری از فرد مشکوک ۳ نمونه خلط صبحگاهی در عرض ۳-۲ روز جمع آوری و سپس با میکروسکوپ بررسی می‌شود. حجم هر نمونه معمولاً باید ۵-۳ میلی لیتر بوده و در اسرع وقت به آزمایشگاه فرستاده شوند. هر قدر نمونه‌ها سریعتر به آزمایشگاه انتقال یابند احتمال یافتن باسیل سل در آن بیشتر است ( نباید بیشتر از یک هفته از جمع آوری نمونه‌ها گذشته باشد. )
بطور کلی خلط باید:
- در ظروف تمیز و یکبار مصرف و در پیچ دار جمع آوری شود .
- حتی‌الامکان نمونه‌ها در همان روز به آزمایشگاه فرستاده شود .
- در صورت تأخیر در ارسال ، نمونه‌ها در جای خنک ( ترجیحاً در یخچال فاقد واکسن و مواد غذائی) نگهداری شوند.
- در هنگام انتقال نمونه ها از گرما و نور مستقیم محافظت شوند.
- برای انتقال نمونه‌ها از ظرف حمل استاندارد استفاده گردد.
- اطلاعات لازم به همراه نمونه‌ها ارسال شود
- اساس تشخیص سل ریوی آزمایش مستقیم و ساده خلط بیماران مشکوک است که در چهار مرحله انجام میگیرد :
- تهیه گسترده مستقیم .
- رنگ آمیزی اسمیر تهیه شده با روش ذیل نلسون .
- مشاهده و بررسی لام .
- گزارش نتایج .
دلایل اصلی افزایش وسعت جهانی سل
- فقر در جمعیتهای مختلف
- تغییرات جمعیتی مانند افزایش جمعیت جهان ـ تغییرات هرم سنی جمعیت به ویژه مهاجرت‌ها و جا به جایی‌های وسیع جمعیت در جهان
- پوشش بهداشتی نامناسب و ناکافی
- کنترل ناموفق یا فقدان برنامه کنترل سل که موجب عدم موفقیت در بیمار یابی ، پیگیری و کاهش میزان بهبودی می‌شود
- همزمانی سل و اپیدمی ایدز در برخی کشورها
سیاست جهانی کنترل بیماری سل
( درمان کوتاه مدت تحت نظارت مستقیم ) میباشد . DOTS استفاده از روش Directly Observed Treatment Short – course که شامل یک ساختار مؤثر برای تشخیص ( اسمیر خلط با میکروسکوپ نوری ) و درمان داروئی کوتاه مدت است. هدف کلی این برنامه ، کاهش هر چه سریعتر شیوع این بیماری در جامعه است. و اهداف اختصاصی آن عبارتند از :
- بهبودی کامل حداقل ۸۵ % موارد جدید مبتلایان به سل ریوی اسمیر مثبت تا پایان سال ۲۰۰۳
- شناسائی حداقل ۷۰% مبتلایان به سل ریوی اسمیر مثبت تا پایان سال ۲۰۰۵
شش جزء اصلی استراتژی DOTS
- حمایت همه جانبه دولت
- بیماریابی پاسیو از طریق آزمایش میکروسکوپی اسمیر خلط
- درمان با رژیم داروئی کوتاه مدت تحت نظارت مستقیم حداقل برای تمام بیماران با اسمیر خلط مثبت
- تامین منظم نیازهای دارویی و آزمایشگاهی و تجهیزاتی
- تثبیت نظام ثبت و گزارش دهی برای نظارت و ارزشیابی
- تحقیق در سیستم ها و خدمات بهداشتی درمانی مرتبط با این بیماری
درمان
اساس درمان این بیماری درمان داروئی میباشد. و در اکثر موارد خطر سرایت بیماری پس از ۲ هفته از آغاز درمان مؤثر از بین رفته و با تکمیل دوره درمان ، منبع عفونت از جامعه حذف می‌شود. این درمان بطور رایگان در اختیار بیماران قرار میگیرد.
منبع: پزشکان ایران