افت تحصیلی دانش آموزان چه علتی دارد؟

افت تحصیلی کاهش نسبی فعالیت درسی و مطالعه یک دانش آموز در یک دوره نسبی در مقایسه با دوره نسبی قبل از آن می باشد. مثلاً کسی که طی سه ماه نمرات در حد ۱۵ داشته اما در دو هفته اخیر در تمامی یا تعدادی از دروس نمرات حدود ۱۲ کسب کرده، می گوییم در حال حاضر نسبت به سه ماه پیش افت تحصیلی دارد. منظور از آوردن کلمه نسبی این است که افت تحصیلی تنها شامل دانش آموزان ضعیف نبوده حتی کسی که چند ماه پیش نمرات حدود ۱۸ داشته اگر در حال حاضر نمرات حدود ۱۶ کسب می کند ، دو نمره نسبت به دوره قبل افت دارد. افت تحصیلی یکی از موضوعاتی است که شاید همه دانش آموزان در طول سال های تحصیل خود با آن دست و پنجه نرم کرده باشند. گاهی اوقات افت تحصیلی از عوامل درونی نشات می گیرد و گاهی نیز عوامل محیطی دارد. اقتصاد بیمار، تدریس بد، وابستگی به کمک های آموزشی خارج از مدرسه، بیماری، سرخوردگی های اجتماعی و خانوادگی و… از جمله عواملی هستند که هر کدام در افت تحصیلی دانش آموزان نقش بسزایی دارند.

عوامل موثر بر افت تحصیلی: 

۱. عوامل مربوط به خود دانش آموز 

• عوامل فیزیولوژیکی و جسمی مانند ضعف بینایی و شنوایی و غیره
• عوامل ذهنی و روانی مانند میزان هوش و قدرت حافظه و سلامت روانی
• نداشتن هدف واقعی و عینی و روشن از تحصیل
• عدم انگیزش درونی برای تحصیل و مطالعه
• نداشتن اعتماد به نفس کافی
• ضعف اراده در تصمیم گیری های تحصیلی و مطالعه و اجرای تصمیمات
• عدم برنامه ریزی دقیق از لحاظ زمان و میزان مطالعه روزانه
• نداشتن روش مطالعه مناسب برای دروس مختلف
• مهارت های مطالعه نادرست

۲. عوامل مربوط به خانواده 

• اختلاف خانوادگی و خانواده آشفته، طلاق فیزیکی یا روانی والدین ، وجود نامادری یا ناپدری و غیره
• اختلاف فرزندان با خانواده مانند لجبازی با والدین و اعتراض به جو خانواده
• وابسته و متکی نمودن فرزندان به والدین در امور درسی و تکالیف منزل از دوران ابتدایی
• تحقیر، سرزنش و مقایسه نادرست فرزندان با همسالان موفق و در نتیجه پایین آوردن اعتماد به نفس و خود پنداری آنان
• تغییرات منفی در خانواده مانند ورشکستگی، سیاسی، اقتصادی، اعتیاد و غیره
• تغییر در جهت ارتقای سریع و غیر مترقبه سطح اقتصادی یا اجتماعی خانواده و از خود باختگی و غافلگیر شدن فرزندان و انواع انحرافات

۳ . عوامل مربوط به مدرسه 

• گروه همسالان مانند مزاحمت و شوخی های نابجا در کلاس درس
• رفتارهای نامناسب عوامل اجرایی مدرسه مانند مدیر، معاونین، دبیران و مشاوران
• جو عمومی حاکم بر مدرسه از لحاظ درسی مانند سخت گیری بیش از حد دبیران در دادن نمره به خاطر بالا فرض کردن سطح علمی مدرسه یا همرنگ شدن دانش آموز با سایر دانش آموزان ضعیف با فرض اینکه همه دانش آموزان مدرسه ضعیف هستند.

۴. عوامل مربوط به اجتماع 

• دوستان ناباب
• استفاده نادرست از کلوپ های ورزشی، بدن سازی، بیلیارد و غیره
• استفاده نادرست از کافی نت ها و گیم نت ها گذراندن وقت زیاد در خیابان ها و خارج از منزل

تکنولوژی و زندگی ماشینی امروز همه چیز را راحت کرده و به همین دلیل نسل امروز کمتر مثل گذشته دنبال زندگی و اهداف شان هستند. حتی می توان گفت به نوعی هدف خود را گم کرده اند و شیوه زندگی های امروزی و عوامل محیطی باعث ایجاد این مسئله شده است. در سال های اخیر شاهد رکود تحصیلی و افت تحصیلی بین دانش آموزان نوجوان به دلایل مختلف هستیم. برخی از دانش آموزان، به خصوص پسرها دوست دارند هر چه زودتر وارد بازار کار شوند و به همین دلیل تحصیل را کنار می گذارند. در این گفتگو دکتر امیری، روان پزشک کودک و نوجوان درباره علل این موضوع، نکته هایی را بیان کرده و پیشنهادهایی نیز به والدین ارائه داده است تا بتوانند برای این مشکل فرزندشان چاره ای بیندیشند.

آیا افسردگی می تواند دلیل مهمی برای ترک تحصیل در نوجوانان باشد؟	بله، متاسفانه برخی نوجوانان در نیمه راه درس خواندن را رها می کنند و دیگر اشتیاقی برای ادامه این مسیر ندارند و یکی از مهمترین دلایل این موضوع افسردگی است چون آنها به دلیل ابتلا به افسردگی دیگر هدف مشخصی ندارند و میل خودشان را برای رسیدن به چیزهای خوبی که در گذشته می خواستند از دست می دهند و از این نظر آینده خود را به خطر می اندازند.
فکر می کنید علت این اتفاق چیست؟	متاسفانه تکنولوژی و زندگی ماشینی امروز همه چیز را راحت کرده و به همین دلیل نسل امروز کمتر مثل گذشته دنبال زندگی و اهداف شان هستند. حتی می توان گفت به نوعی هدف خود را گم کرده اند و شیوه زندگی های امروزی و عوامل محیطی باعث ایجاد این مسئله شده است. اگر دقت کنید، متوجه می شوید نسل امروز کمتر از زندگی احساس رضایت دارد.
محیط های آموزشی و نحوه برخورد معلمان و مدیران مدارس تا چه حدی روی ترک تحصیل نوجوانان اثر دارد؟	خیلی زیاد. بسیاری از مراکز آموزشی ما شاد نیستند و همه چیزشان تحمیلی است؛ از درس خواندن گرفته تا مسائل دیگر و آن ارتباط شایسته ای که باید بین معلمان و دانش آموزان وجود داشته باشد، نیست و برخی از اعضای کادر آموزشی ما فکر می کنند هر چقدر در کارشان جدی تر باشند، مدیریت شان هم بهتر است؛ در صورتی که انعطاف پذیر بودن و مهربانی کردن بیشتر جواب می دهد. به همین دلیل توصیه می کنم شادی را در مراکز آموزشی مان افزایش دهیم.
آیا افسردگی پدر و مادر هم روی فرزندشان اثر خواهد گذاشت؟	بله خیلی زیاد، به همین دلیل ما معمولا توصیه می کنیم مادر در زمان بارداری اش از هرگونه غم و غصه دور بماند چون گریه کردن و ناراحتی اثر مستقیمی روی جنین می گذارد و بعدها روی کودک اثر خود را نشان می دهد.
آیا تغییر محیط و بردن دانش آموز به یک مدرسه دیگر می تواند به بازگشت او به تحصیل کمک کند؟	گاهی بله و گاهی نه. ما باید سعی کنیم ابتدا افسردگی این گونه دانش آموزان را درمان کنیم تا با انرژی و لذت و انتخاب دوباره خودشان مسیرشان را پیدا کنند وگرنه دوباره بعد از مدتی بهانه می آورند و ترک تحصیل می کنند.
پدر و مادر در این شرایط چطور می توانند به فرزند خود نزدیک شوند؟	بهتر است با او صحبت کنند. البته نه صحبتی که حالت نصیحت گونه داشته باشد چون نوجوان در این شرایط از نصیحت کردن کاملا دوری می کند و اتفاقا بیشتر حس لجبازی در او تقویت می شود اما می توان با صحبت های دوستانه و گذاشتن برنامه های جنبی و خانوادگی او را حمایت کرد و حتی می توان با رفتن نزد مشاور از آنها برای حل این مشکل کمک گرفت.
آیا معرفی افرادی که ترک تحصیل کرده اند و ممکن است سال ها بعد احساس پشیمانی کنند، می تواند راه حل مناسبی تلقی شود؟	بله، بسیارند افرادی که پشیمان می شوند و دوست دارند دوباره به محیط آموزشی برگردند و اگر این اتفاق افتاد باید حتما آنها را حمایت کنیم چون در تاریخ هم می بینیم که افراد موفق زیادی بودند که حتی در دوره دبیرستان بارها مردود شده اند اما باز دنبال تحصیل رفته و توانسته اند برای خودشان کسی بشوند؛ مثل آلبرت انیشتین. اگر مصادیق این چنینی را به فرزندان خود نشان بدهیم، می توانیم انگیزه آنها را برای بازگشت به درس و مدرسه افزایش دهیم.

ترک تحصیل نوجوانان یک مسئله چند عاملی است: 

دکتر خدایی روان پزشک: ترک تحصیل در نوجوانان مسئله ای است که تنها یک علت ندارد و مسائل زیادی باعث می شود یک نوجوان در زندگی اش چنین تصمیمی بگیرد. برای حل این موضوع هم باید ابتدا علت های بروز این مسئله را بشناسیم تا راه حل زودتر پیدا شود. بعضی از علت ها فردی است و به خود نوجوان برمی گردد چون دوران نوجوانی دوران گذر از بحران است و نوجوان دنبال فردیت و هویت خود می گردد. او گاهی شتابزده عمل می کند و چنین تصمیماتی می گیرد در حالی که بعدها ممکن است از تصمیمی که گرفته سخت پشیمان شود چون انجام بعضی از کارها قابل جبران نیستند و حتی در این شرایط ممکن است نوجوان به دلیل سرخوردگی که احساس می کند، به سمت مسائلی مانند اعتیاد نیز برود. به همین دلیل باید در وهله اول به نوجوان مان کمک کنیم تا به خوبی بتواند از این بحران هویت عبور کند.

یکی از علت های دیگر این موضوع اختلاف های خانوادگی یا فقر فرهنگی یا مالی است که در این صورت با کمک گرفتن از اولیای مدرسه و مشاوران می توان این موضوع را حل کرد. البته ناگفته نماند در بعضی از موارد وجود اختلال های روانی مانند اضطراب، افسردگی یا حتی اوتیسم می تواند مانع از ادامه تحصیل در نوجوانان شود. به هر حال توصیه می کنم حتما والدین قبل از ورود نوجوان به این مرحله سعی کنند با او ارتباط نزدیک تری داشته باشند و او را حمایت کنند و اگر نوجوان شان مشکل داشت سعی کنند با رفتن نزد یک مشاور آن را برطرف کند. به هر حال نباید اجازه داد نوجوان بر اثر یک تصمیم آنی آینده اش را خراب کند.

رابطه سلامت روان و عملکرد تحصیلی 

دکتر شوشتری فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان: بیشتر ما وقتی کودک یا نوجوانی را می بینیم اولین سوالی که از او می پرسیم این است که کلاس چندم است و معدلش چند شده؟ در حقیقت، عملکرد تحصیلی یکی از مهم ترین شاخص هایی است که موفقیت بچه ها را نشان می دهد. وقتی عملکرد تحصیلی افت می کند بچه ها دچار مشکل هایی در برقراری روابط اجتماعی می شوند. بچه هایی که در تحصیل موفق نیستند، اغلب دچار گوشه گیری و انزوای اجتماعی می شوند.

این بچه ها تنش و پرخاشگری زیادی پیدا می کنند و در مدرسه با احتمال بیشتری درگیر پدیده قلدری می شوند، یعنی یا زور می گویند یا قربانی زورگویی بچه های دیگر می شوند. پس عملکرد تحصیلی پایین می تواند زمینه شکل گیری بدرفتاری و اعتماد به نفس پایین را فراهم کند. از آنجایی که نظام آموزشی نمی تواند از مقایسه بچه ها با هم خودداری کند و هر فرد را در جایگاه خود بپذیرد و به همه توانایی های کودکان توجه و هر کودک را با خود مقایسه کند، بچه هایی با عملکرد پایین در مدارس آسیب می بینند. گاهی آسیب به حدی است که بچه ها از رفتن به مدرسه صرف نظر کرده و تمایل به ترک تحصیل پیدا می کنند.

پر واضح است هدف از حضور بچه ها در مدارس تنها آموختن محفوظات نیست، بلکه مدرسه جایی است که بچه ها مهارت های اجتماعی لازم را برای زندگی در آنجا کسب می کنند، بنابراین بچه ها با ترک محیط مدرسه وارد محیط کار می شوند که برای آنها تعریف نشده و آنها را در معرض انواع آسیب ها قرار می دهد. بنابراین والدین باید به عملکرد تحصیلی بچه ها توجه کنند و دنبال یافتن دلایل پایین بودن عملکرد تحصیلی یا افت آن، بی انگیزگی و نداشتن تمایل به مطالعه آنها باشند. در این بین توجه به مشکل های روان پزشکی دانش آموزان از اهمیت بالایی برخوردار است. یکی از دلایل شایع چنین مشکل هایی اختلال بیش فعالی نقص توجه است.

کودکانی که به این اختلال مبتلا هستند در انجام کارهایی که نیازمند کوشش ذهنی است دچار مشکل هستند که از مهمترین این کارها می توان به درس خواندن اشاره کرد. بچه ها باید برای درس خواندن مهارت های مختلفی داشته باشند مانند اولویت بندی، برنامه ریزی، استدلال و مدیریت زمان. اینگونه مهارت ها در کودکان مبتلا به این اختلال شکل نمی گیرد و همین موضوع درس خواندن را دشوار می کند. اختلال های یادگیری از دیگر مشکل هایی هستند که درس خواندن را سخت می کند. در این گروه از اختلال ها بچه ها قادر به یادگیری خواندن، نوشتن یا ریاضی نیستند و چون این مهارت ها برای درس خواندن ضروری اند، این بچه ها به تدریج با مشکل در درس خواندن روبرو می شوند و شکست های مکرر آنها را از درس خواندن زده می کند.

والدین باید با شناخت و کشف به موقع علت افت تحصیلی یا کاهش تمایل به درس خواندن، کمک کنند قبل از اینکه بچه از مدرسه دلزده شود با گرفتن درمان به موقع، به روند عادی درس خواندن برگردد و هرگز به ترک تحصیل فکر نکند.

کشش به سوی غیر همجنس 

خیلی از دانش آموزان در فاصله سال های راهنمایی – دبیرستان دل به عشق های زودرسی می دهند که سبب انحراف فعالیت های ذهنی آنها از مطالب درسی به احساسات زودگذر می شود. در چنین شرایطی دانش آموزان به جای صرف انرژی خود برای مطالعه دل به احساسات خود و طرف مقابل می دهند و تمام تلاش خود را برای جلب توجه طرف مذکور متمرکز می کنند و از مسیر اصلی منحرف می شوند. باید دانست کمبود عاطفه در دانش آموزان به سرعت خود را نشان می دهد.

والدین می توانند برای بازگشت مجدد فرزند دانش آموز خود به مسیر اصلی زندگی نقش موثری در این خصوص ایفا کنند. ارتباط برقرار کردن با غیرهمجنس در طول تحصیل در سال های آخر دبیرستان که سال های سرنوشت سازی در آینده دانش آموزان هستند سبب تغییر هدف و علاقه می شود. به دانش آموزان خود بیاموزید که دوست داشتن درس و نه دوست داشتن دیگران آنها را به پیروزی می رساند. دانش آموزانی که از درس راهی برای رسیدن به هدف نساخته اند انگیزه هم برای پیروزی ندارند.

تکلیف خانه 

تکلیف دانش آموزان در منزل فعالیتی هدفدار، تکنیکی و وسیله ای در خدمت یادگیری است لذا نباید آنرا به منزله وسیله ای جهت پر کردن اوقات فراغت دانش آموزان و یا سرگرم کردن آنان تلقی نمود. تکلیف باید با توانایی ها و علایق دانش آموزان مطابقت داشته باشد. مدت تکلیف باید متناسب باشد با مدت زمانی که لازم است دانش آموز در منزل صرف امور درسی کند. ولی گهگاه این تناسب رعایت نمی شود. و تکالیف سنگین بر دانش آموزان تحمیل می شود که موجب خستگی و دلسردی می شود.

مهارت های صحیح مطالعه 

مطالعه با فاصله: مطالعه بی وقفه و مستمر موجب خستگی و بیزاری از مطالعه می شود؛ روش درست ، مطالعه ی با فاصله و استراحت در میان دو وعده مطالعه می باشد. مورد زیر الگوی مناسبی است ‍‍» ۹۰ دقیقه مطالعه و ۱۵ دقیقه استراحت ، ۷۵ دقیقه مطالعه و ۳۰ دقیقه استراحت ، ۶۰ دقیقه مطالعه و ۴۵ دقیقه استراحت ، ۴۵ دقیقه مطالعه و استراحت نسبی زیاد و انجام سایر امور روزانه » یادتان باشد به هر میزان که میزان مطالعه در یک روز افزایش می یابد خستگی زیاد شده و به دقایق استراحت زیادتری نیاز دارید و مدت زمان مطالعه مرحله بعدی باید کاهش یابد.

• عدم مطالعه در کنار وسایل صوتی و تصویری روشن
• لب خوانی به جای بلند خوانی
• مطالعه در حالت نشسته و آرامش به جای حالت حرکت و قدم زدن
• مطالعه به موقع و بیدار نماندن در شب برای حضور مناسب در کلاس یا جلسه امتحان روز بعد
• مطالعه نکردن در موقع خستگی
• عدم مطالعه طوطی وار (بدون درک و تلخیص و طبقه بندی)
• مطالعه نکردن با حالت افسردگی
• شروع مطالعه از مطالب آسان به مشکل
• مطالعه نکردن در حالت نگرانی و اضطراب

پیشنهادهایی برای برانگیختن وحفظ توجه وعلاقه به یادگیری در دانش آموزان: 

• معلمین گرامی به دانش آموزان خود نشان دهید که به آنها علاقه دارید وآنها به کلاس شما «تعلق» دارند. اسامی آنان را یاد بگیرید.
• همکاری میان دانش آموزان را با استفاده از انواع شوراهای دانش آموزی (تحصیلی، بهداشتی) تشویق کنید.
• درصورت لزوم در شیوه کاری خود تغییر دهید و میان ساعات تدریس طولانی وسخت، فرصت استراحت کوتاهی مثلاً یک حرکت ورزشی ساده رافراهم کنید.
• برای تشویق روح همکاری، جلساتی برای درمیان گذاشتن مسائل تشکیل دهید.
• ارزش یادگیری را به دانش آموزان گوشزد کنید و محدودیت ها وزیان های عدم یادگیری را یادآور شوید.
• تأثیر مشوق ها در انگیزه: مشوق عاملی است که دستیابی به آن، انگیزه های افراد را ارضا می نماید. برای دانش آموزان نمره خوب و رسیدن به پاسخ صحیح یک مسئله هر دو مشوق به حساب می آیند. در واقع مشوق ها همان تقویت کننده های مثبت بوده و عاملی هستند که افراد برای دستیابی به آن کوشش می نمایند.

تقویت کننده های مثبت به چهاردسته تقسیم می شوند: 

• تقویت کننده نخستین: مانند آب و غذا که درحقیقت نیازهای فیزیولوژیکی موجود زنده را ارضا می کند.
• تقویت کننده شرطی: مانند پول ، نمره ، مقام ، شغل و …
• تقویت کننده اجتماعی: مانند توجه، محبت، تائید، لبخند زدن ونوازش کردن و … هستند.
• تقویت کننده شخصی: که به آن انگیزش درونی نیز گفته می شود که در حقیقت رضایت خاطر حاصل از یادگیری و کسب دانش ازآن موارد می باشد.این انگیزه ها نیازی به تقویت کننده های مشخص خارجی نداشته بلکه فعالیت یادگیری ونتایج حاصل از آن، خود اثر تقویتی دارند. با توجه به تقویت کننده های فوق الذکر به معلمین و والدین توصیه می شود که در دانش آموزان به تدریج اثر انگیزه های بیرونی را کم کرده و مشوق انگیزش درونی باشند تا بدین ترتیب دانش آموزان یادگیری را به خاطر یادگیری و فرا گرفتن آموخته های جدید انجام دهند، نه به خاطر کسب مشوق های مادی و زودگذر.

به معلمین و والدین گرامی توصیه می شود که به موارد زیر توجه کنند: 

• معلمان ارائه مطالب کسل کننده و استفاده از روش های یکنواخت تا حد امکان خودداری کرده و تنوع در شیوه تدریس را رعایت کنند و از متکلم وحده بودن پرهیز نمایند.
• میزان توجه و دقت شاگردان به معنی داربودن مطالب، تازگی، پیچیدگی و سادگی مطالب نسبت مستقیم دارد، بنابراین، این امر همراه با تغییر در رفتار معلم حین درس توجه و دقت دانش آموزان را افزایش خواهد داد.
• استفاده از تشویق های کلامی مانند عالی، مرحبا، احسنت پس ازعملکرد درست شاگردان سبب افزایش و تقویت یادگیری می گردد.
• والدین و معلمین از نمرات دانش آموزان تنها به عنوان وسیله ای برای دادن بازخورد و توجه هرچه بیشتر آنان به نقاط ضعف وقوت خود و میزان یادگیری ایشان استفاده کنند، نه بعنوان وسیله ای برای تنبیه.
• معلمان مطالب آموزشی بصورت متوالی از ساده به مشکل ارائه دهند تا در ابتدا شاگردان در یادگیری مطالب ساده موفقیت بدست آورند وانگیزه آنها درکسب یادگیری های بعدی افزایش یابد.
• معلمین از ایجاد رقابت و هم چشمی در بین دانش آموزان، خودداری ورزند.
• معلمین با استفاده از مثال ها واصطلاحات آشنا و ساده، زمینه افزایش سرعت یادگیری را ایجاد کنند.
• استفاده از بحث های گروهی، بازی های آموزشی، ایفای نقش مراجعه به کتابخانه و جمع آوری اطلاعات و آگاهی از میزان پیشرفت خود سبب افزایش علاقه و توجه در دانش آموزان می گردد. درانتها یادآوری این نکته مهم به نظر می رسد که ایجاد فضای آزاد یادگیری بدون احساس ترس و اضطراب از عدم موفقیت و شکست، تشویق دانش آموزان به اظهار عقاید و اندیشه های خود و در نتیجه افزایش حس مسئولیت و قبول توانایی ها و شایستگی های خود از امور بسیار مهم در فراگیری سریع تر ومناسب تر است.

جمع آوری و تنظیم: کاویاب