علل خونریزی مقعدی چیست؟ درمان آن چگونه است؟
خونریزی مقعدی یکی از شایع‌ترین علایم بیماری‌های نشیمن گاه محسوب می‌شود
واژه‌ی خونریزی مقعدی به معنای مشاهده‌ی هر مقدار خون در مدفوع هنگام اجابت است. البته نمی‌توان گفت خونریزی همیشه به رکتوم ربط دارد و می‌تواند از دیگر نقاط روده ناشی شده باشد. واژه مناسب‌تر، خونریزی دستگاه گوارش یا GI است. دلیل و علت خونریزی GI بسیار متنوع است که در ادامه به آنها پرداخته می‌شود. خونریزی مقعدی یکی از شایع‌ترین علایم بیماری‌های نشیمن گاه محسوب می‌شود، همان گونه که می‌دانیم درون مقعد مجموعه‌ای از رگ‌های خونی قرار دارد که مانند یک بالشتک محکم از خروج دائمی مدفوع، گاز و ترشحات مخاطی راست روده جلوگیری می‌کند، اما چنانچه یکی از این رگ‌ها ورم کند و یا از محل طبیعی خود در دیواره راست روده خارج شود امکان بروز خونریزی و یا بیماری‌های مقعدی وجود خواهد داشت. طبق تحقیقات به عمل آمده در بیشتر موارد خونریزی بر اثر ایجاد فشار به هنگام اجابت مزاج، یبوست و یا اسهال مزمن رخ می‌دهد. از این رو باید وجود خون در مدفوع همیشه جدی گرفته شود و با مراجعه به پزشک بررسی‌های لازم روی آن صورت گیرد.
روده چیست؟
روده (دستگاه گوارش) از دهان شروع و به مقعد خاتمه می‌یابد. زمانی که غذا می‌خوریم یا چیزی می‌نوشیم مواد مسیر نای را طی کرده و به معده می‌رسند. معده غذا را خرد و آن را به روده کوچک عبور می‌دهد. روده‌ی کوچک چند متر طول دارد و در آنجا غذا هضم و جذب می‌شود. سپس غذای هضم نشده (آب و ضایعات) به روده بزرگ منتقل می‌شود. روده‌ی بزرگ حدود ۱۵۰ سانتیمتر طول دارد و به چهار بخش تقسیم بندی می‌شود : صعودی، عرضی، نزولی و سیگموئید روده بزرگ. مقداری آب و نمک از طریق در روده بزرگ جذب بدن می‌شود. روده بزرگ سپس به رکتوم که حدود ۱۵ سانتیمتر طول دارد ختم می‌شود. رکتوم مدفوع را ذخیره و به مقعد عبور می‌دهد.
شدت خونریزی
خونریزی می‌تواند از ملایم تا شدید (با خطر جانی) فرق کند. در اکثر موارد خونریزی ملایم و متناوب است که در این حالت تمام تست‌ها به صورت سرپایی انجام می‌شود و خطر خاصی بیمار را تهدید نمی‌کند. البته اگر مقدار خون زیاد شد باید به پزشک مراجعه شود.
بررسی علل بروز خونریزی مقعدی و خون در مدفوع
به طور کلی می‌توان عوامل متعددی را در بروز خونریزی مقعدی موثر دانست که در ذیل به آن می‌پردازیم.
- سرطان مقعد
- شکاف مقعد (پارگی پوست مقعد)
- آنژیودیسپلازی (ناهنجاری رگ‌های خونی نزدیک روده‌ها)
- دیورتیکولوز (برآمدگی‌های کوچکی که روی دیواره روده‌ها تشکیل می‌شود)
- در هم رفتگی روده (وارد شدن بخشی از روده در بخش دیگر)
- کولیت ناشی از کم خونی (التهاب روده بزرگ به علت کاهش جریان خون)
- سرطان روده
- پولیپ روده
- یبوست
- بیماری کرون
- اسهال
- مسمومیت غذایی
- هموروئید (بواسیر)
- التهاب مقعد
- کولیت کاذب (التهاب روده بزرگ بواسطه عفونت)
- پرتو درمانی (رادیوتراپی یا اشعه درمانی)
- پرولاپس مقعد (بیرون زدن مقعد از جای طبیعی آن)
- سندرم زخم مقعدی منفرد (ایجاد زخم بر روی دیواره مقعد)
- کولیت اولسراتیو (کولیت زخمی)
- زمان مراجعه به پزشک برای درمان خونریزی مقعدی
شایان ذکر است در سه مرحله می‌توان برای درمان به پزشک متخصص مراجعه کرد. در صورت همراه بودن خونریزی مقعد با هر یک از علائم زیر، باید به صورت اورژانسی به پزشک مراجعه نمود.
- تنفس تند و سطحی
- سرگیجه یا چرخیدن سر پس از ایستادن
- تاری دید
- غش کردن
- گیجی
- حالت تهوع
- سردی، رطوبت و رنگ پریدگی پوست
- کاهش ادرار
اگر خونریزی مقعد دارای مشخصات زیر باشد، بهتر است در اولین فرصت ممکن به پزشک متخصص مراجعه نمائید.
- مداوم یا شدید
- همراه با درد یا انقباضات شدید شکمی
- همراه با درد مقعد
اگر خونریزی مقعد بیش از یک یا دو روز طول بکشد و یا کم اما آزاردهنده باشد، به پزشک مراجعه کنید. لازم به ذکر است که خونریزی مقعدی در افراد زیر چهل سال که علت خونریزی مقعدی آنها بنا به دلایلی مانند مدفوع سفت، شکاف مقعد یا مواردی از این دست است می‌توانند با استعمال پماد آنتی هموروئید به راحتی این عارضه را درمان نمایند.
خونریزی از کجا می‌آید؟
منشا خونریزی می‌تواند از هر بخش از دستگاه گوارش باشد، ولی به طور کل باید گفت: خونریزی از مقعد یا بخش آخر رکتوم است. خون تازه و شفاف است و با مدفوع ترکیب نشده و با خارج شدن مدفوع مشاهده و یا مدفوع را به صورت رگه رگه پوشانده است. این مورد مثلا از زخم مقعد (شقاق) یا از بواسیر ایجاد شده است.
خونریزی از روده است. خون با مدفوع ترکیب و رنگ تیره دارد. خونریزی می‌تواند بخاطر کولیت، بیماری دیورتیکولی یا تومور روده باشد. البته بعضی مواقع اگر خونریزی سریع باشد باز رنگ آن شفاف و با مدفوع ترکیب نشده است مثلا اگر خونریزی ناگهانی و زیاد از بخش دیورتیکول باشد.
خونریزی از معده یا روده کوچک است. خون برای خروج باید مسیر طولانی سیر کند که در نتیجه تغییر یافته و تیره شده و با مدفوع ترکیب می‌شود. در این صورت مدفوع تیره و اصطلاحا به آن Melaena گفته می‌شود. این مورد بخاطر خونریزی معده یا زخم اثنی عشر است. Melaena یک وضعیت اورژانسی محسوب شده و نشانه خونریزی شدید در معده یا اثنی عشر است و باید سریعا با پزشک معالج در میان گذاشته شود.
دلیل خونریزی
آیا درد دارید؟ اگر درد دارید کجا و چه نوع است؟ آیا در ناحیه تهتانی خارش دارید؟ هرگونه تغییر در مزاج مثل اسهال یا یبوست، کم شدن وزن و سابقه بیماری گوارشی در خانواده سوالاتی است که باید بررسی شود. سپس آزمایش انجام می‌شود و شامل تست مقعد و رکتوم با وارد کردن انگشت درون مقعد است. بعضی مواقع از ابزاری بنام پروتوسکوپ برای داخل شدن بیشتر به مجرا جهت شناسایی مواردی از قبیل شقاق مقعد یا بواسیر استفاده می‌شود. البته معمولا آزمایش‌های بیشتری برای روشن شدن دلیل اصلی لازم است چون انگشت یا پروتوسکوپ فقط تا حدی می‌توانند درون مجرا ورود کنند. اگر طی این کار خونریزی مشاهده نشود پس خونریزی در محلی بالاتر قرار دارد.
دلایل ممکن که عمومیت دارند بطور مختصر به شرح زیر هستند:
بواسیر
بواسیر ورمی است که در ناحیه مقعد و رکتوم تهتانی ایجاد می‌شود. شبکه‌ای از رگ‌های خونی در کجرای داخلی مقعد و رکتوم تهتانی وجود دارد که بعضی مواقع پهن‌تر می‌شوند و خون بیش از معمول در آنها جریان می‌یابد. این رگ‌های ورم کرده و خون خورده با بافت روی خود تشکیل یک یا چند ورم بنام بواسیر می‌کنند. بواسیر کاملا عمومی است و اشخاص زیادی در طول عمر خود به آن دچار می‌شوند. بواسیرهای کوچک معمولا بی درد هستند. معمول‌ترین نشانه بواسیر خونریزی پس از اجابت است.
شقاق مقعد
شقاق شکاف کوچکی در پوست مقعد است. هر چند این شکاف معمولا بسیار کوچک و در حد یک سانتیمتر است ولی می‌تواند بسیار دردناک و حساس باشد. شقاق غالبا با کمی خونریزی همراه است که پس از عبور مدفوع دیده می‌شود. خون رنگ شفاف دارد و در توالت قابل مشاهده است ولی زود بند می‌آید.
دیورتیکول
دیورتیکول کیسه کوچک با تنگه‌ای باریک است که از دیواره روده بیرون می‌زند و می‌تواند در هر بخش از روده شکل گیرد ولی معمولا در روده بزرگ تشکیل می‌شود. طی مدت زمان چندین دیورتیکول تشکیل و هر از گاهی خون ریزی می‌کنند که آن هم از طریق مقعد بیرون می‌آید. خونریزی معمولا ناگهانی و بدون درد است. خونریزی به خاطر ترکیدگی رگ‌های خون روی دیواره‌ی دیورتیکول است لذا خون از دست رفته می‌تواند زیاد باشد. دیورتیکول در ضمن باعث دل درد و تغییر حالت مدفوع شود.
بیماری کرون
بیماری کرون التهاب روده است و گاه به‌گاه التهاب عود می‌کند. علائم متغیر است و بستگی به محل و شدت التهاب دارد. نشانه‌های معمول شامل اسهال خونی، درد شکم و احساس ناخوشی دائمی است.
کولیت
کولیت بیماری است که رکتوم و روده ملتهب می‌شوند. نشانه عادی آن زمانی که بیماری عود کند اسهال خونی است. دلیل خونریزی زخم روی بخشی از دیواره ملتهب روده است.
پولیپ
پولیپ توده کوچکی است که بعضی مواقع داخل جداره روده یا رکتوم ایجاد می‌شود. پولیپ غالبا در سنین بالا رخ می‌دهد و سرطان زا نیست و معمولا مشکل خاصی ایجاد نمی‌کند. البته بعضی مواقع پولیپ خونریزی کرده و می‌تواند به سرطان تبدیل شود.
سرطان
سرطان روده و رکتوم در افراد مسن معمول است ولی برای جوانان هم رخ می‌دهد و خونریزی مقعد یکی از نشانه‌های آن است. خونریزی معمولا قابل دید نیست و قبل از شروع خونریزی نشانه‌های دیگر مانند از دست دادن وزن، خستگی ناشی از کم وزنی، اسهال یا یبوست مشهود هستند. سرطان در بخش‌های بالاتر از روده هم می‌توانند باعث خونریزی شوند ولی غیرمعمول است.
آنژیودیسپالزی
آنژیودیسپالزی بیماری است که طی آن چندین رگ خونی بزرگ شده درون جداره‌ی داخلی روده ایجاد می‌شود. آنژیودیسپالزی معمولا در بخش صعودی روده ولی می‌تواند در هر بخش از روده نیز شکل گیرد. دلیل آنژیودیسپالزی هنوز نامعلوم است ولی غالبا در سنین بالا پیش می‌آید. خونریزی در آنژیودیسپالزی بدون درد و سریع است و حالت خون از رنگ شفاف تا تیره مخلوط با مدفوع تا مدفوع کاملا سیاه (melaena) است.
اختلالات روده
اختلالات متفاوتی در روده یا دیواره آن که منجر به خونریزی می‌شود در سنین پایین پیش می‌آید مثلا:
- – ولولوس – پیچش روده
- – درهم رفتگی روده – چسبیدگی یک بخش از روده به بخش دیگر و ایجاد انسداد
- – دیورتیکول مکل – ورم یا کیسه ی اضافه در روده کوچک مادرزادی
- – بیماری هیرشپرونگ – بیماری که طی آن بخش پایینی روده به درستی عمل نمی‌کند. عضله‌های دیواره روده قادر به فشردن مدفوع نیستند.
- – رگ‌های خونی غیرعادی
زخم معده و اثنی عشر
رخم معده یا اثنی عشر می‌توانند خونریزی کنند. این عمل منجر به Melaena و طی آن مدفوع سیاه می‌شود.
عفونت دل و روده
این عفونت‌ها منجر به اسهال خونی بخاطر التهاب روده می‌شوند.
اگر دچار خونریزی مقعد شدید چه کنید؟
به پزشک مراجعه کنید. اگر خونریزی شدید است یا مدفوع سیاه رنگ است (Melaena) سریعا به اورژانس مراجعه کنید. اگر احساس سرگیجی، غش یا کلا ناخوش احوال هستید آمبولانس خبر کنید چون نشانه‌ی از دست دادن خون زیاد است. البته معمولا خونریزی ملایم است و در این حالت می‌توان وقت دکتر گرفت. بیشتر مردم فکر می‌کنند خونریزی به خاطر بواسیر است و آن را بررسی نمی‌کنند. بواسیر شاید دلیل عمده خونریزی‌های مقعدی باشد ولی نباید فرض را بر این گرفت مگر اینکه پزشک تشخیص دهد.
چه آزمایشاتی توصیه می‌شود؟
بستگی به علت خونریزی دارد، معمولا آزمایش‌های زیر توصیه می‌شود:
- سیگموییدوسکوپی
- کلونوسکوپی
- کولونوسکوپی مجازی (کولونوگرافی CT)
کولونوسکوپی چیست؟
در این آزمایش دکتر درون روده را مشاهده می‌کند و بیمار معمولا بیهوش نمی‌شود، ولی شاید داروی آرام بخش داده شود. کولونوسکوپ یک دوربین کوجک و انعطاف پذیر است به کلفتی انگشت کوچک است و به داخل روده بزرگ و یا کوچک هدایت می‌شود. این ابزار دارای چراغ و دوربین است تا درون روده دیده شود، یا توسط خود دوربین یا به مانیتور متصل است. کولونوسکوپ دریچه و مجرایی دارد تا ابزار دیگر از داخل آن عبور و نمونه‌برداری از جداره روده امکان پذیر شود.
سیگموییدوسکوپی چیست؟
روده سیگمویید بخش نهایی روده و متصل به رکتوم است. سیگموییدوسکوپ دوربین کوچکی همراه با چراغ به کلفتی انگشت و مشابه کولونوسکوپ است و خیلی کوتاه‌تر. سیگموییدوسکوپی خیلی راحت‌تر از کولونوسکوپی است و اگر خونریزی به بخش پایینی روده و رکتوم مربوط باشد به جای کولونوسکوپی استفاده می‌شود. این ابزار به آرامی به دورن روده‌ی سیگمویید هدایت و جداره قابل مشاهده خواهد بود.
کولونوسکوپی مجازی (کولونوگرافی CT) چیست؟
کولونوسکوپی مجازی (کولونوگرافی CT) آزمایش جدیدی است و دید مناسبی از جداره درونی به پزشک می‌دهد و نیازی نیست لوله کاملا به داخل روده وارد شود، لوله کمی به درون رفته و روده توسط گاز باد می‌شود. سپس از روده سیتی اسکن گرفته می‌شود. این کار راحت‌تر و قابل تحمل‌تر از کولونوسکوپی سنتی است. البته این ابزار همه جا موجود نیست.
درمان خونریزی مقعدی در منزل
باید توجه داشت در صورت بروز خونریزی که منشا و یا علت آن بنا به دلایلی چون بیماری بواسیر باشد به راحتی در منزل می‌توان با رعایت نکات ذیل به درمان موثر و قطعی دست یافت، اما این در حالی است که اگر میزان خونریزی شدید باشد و یا اینکه به راحتی قطع نشود باید به پزشک مراجعه شود و این نوع درمان به هیچ وجه موثر نخواهد بود بلکه می‌تواند باعث وخیم شدن شرایط بیمار شود.
استفاده از دستمال توالت. توصیه می‌شود از کاغذ توالت نرم دو لایه استفاده کنید، حتی اگر ناچار شوید با خودتان به محل کار ببرید. بعضی بیماران از انواع زبر و ارزان قیمت کاغذ توالت استفاده می‌کنند. همیشه با کاغذ توالت نرم خود را به آرامی خشک کنید.
ناخن‌ها را کوتاه کنید. ناخن‌های بلند شاید مد روز باشند، ولی می‌توانند خطرناک هم باشند. یک بار خانمی را که دچار خونریزی شدید مقعد شده بود به بخش اورژانس آوردند. معلوم شد که هنگام پاک کردن خود بعد از اجابت مزاج، به‌طور اتفاقی با ناخن بلند یک رگ بواسیری را پاره کرده بود.
مقعد را چرب کنید. چرب کردن مقعد پیش از اجابت مزاج، به دفع راحت مدفوع کمک می‌کند.
توجه به نحوه غذا خوردن و نوع آن. غذای خود را به‌دقت بجوید و بدانید آنچه را که میخورید باید از مقعد شما خارج شود، حتی اگر نتوانید آن را هضم کنید. کمتر اتفاق می‌افتد، ولی اگر قطعه‌ای استخوان کوچک خورده شود، ممکن است هنگام عبور از مقعد باعث بریدگی، پارگی و خونریزی مقعد گردد.
استفاده کافی از مایعات: روزانه شش تا هشت لیوان آب بخورید. آب باعث نرم شدن مدفوع و خروج آسان آن با حداقل زور زدن می‌شود. هرچه بیشتر زور بزنید، امکان خونریزی از مقعد بیشتر می‌شود.
مصرف غذاهای فیبردار: توصیه می‌شود از میوه‌ها، سبزیجات، حبوبات و غلات به میزان کافی استفاده شود چرا که این مهم باعث افزایش حجم مدفوع شده و در نتیجه مانع از ایجاد فشار به هنگام اجابت مزاج خواهد شد.
جمع‌آوری و تنظیم: کاویاب