هر آنچه که باید درباره قالی بافی بدانید

فرش دستباف به ویژه فرش دستباف ایرانی که سابقه چندین هزار ساله دارد از ارزش هنری، اقتصادی و تجاری والایی برخوردار است. این هنر اصیل ایرانی در مجامع داخلی و خارجی همواره به عنوان یک هنر و صنع بی‌رقیب مطرح است. قدمت هنر قالی بافی در ایران به ۲۵۰۰ سال قبل برمی‌گردد. مقدمه صنعت قالی بافی از حصیر شروع شد و سپس به گلیم و فرش‌های دستباف درشت و فرش‌های نفیس تغییر یافت که همواره گویای فرهنگ خاص هر منطقه بود. معروف است که قالی بافی از زمانی که پشم آن بر روی پوست گوسفند قرار دارد تا لحظه‌ای که به صورت کاملی به خریدار عرصه می‌گردد حدود ۱۱۰ شغل بوجود می‌آورد، که اگر چنین آماری مبالغه آمیز هم باشد باید اذعان کنیم که واقعا هنر قالی بافی صنعت دستی اشتغال زاست و این امر بخصوص در شهرها و روستاهای کوچک محل کسب درآمدی برای تعداد بی شماری از هموطنان محسوب می‌شود.

اصطلاحات قالی بافی 

پشم	لیف پروتئینی و مجعد است که روی پوست گوسفندان می‌روید و بر اثر سوختن بویی مشابه بوی موی سوخته از خود متصاعد می‌نماید و پس از دور کردن شعله خاموش می‌شود و خاکستری نرم و پودر مانند باقی می‌گذارد.
کرک	الیاف ظریف لابلای موی بز یا شتر است و لیکن در فرش، به الیاف ظریف و بلند پشمی (مانند پشم‌های گوسفندان نژاد مرینوس در استرالیا و یا بلوچ) کرک گفته می‌شود.
پشم بهاره	پشمی است که طی روزهای آخر زمستان یا اول بهار، قبل از بارش اولین باران بهاری بر روی گوسفندان چیده شده باشد که بخاطر داشتن لطافت و طول زیاد و نداشتن خار و خاشاک از پشم پاییزه مرغوبتر است.
خامه	اصطلاحاً در هنر فرشبافی به نخ پشمی مورد استفاده برای پرزهای فرش است که به صورت دو لا تهیه می‌شود خامه گفته می‌شود.
متریک	واحد اندازه‌گیری ضخامت خامه پشمی مورد مصرف در قالیبافی است. به عدد طولی خامه پشمی یک لا بر حسب متر که وزن آن یک گرم باشد می‌گویند لذا هر چه عدد متریک بیشتر بشود خامه پشمی یک لا ظریف‌تر می‌گردد. متداولترین اعداد متریک در خامه‌ها ۳ الی ۱۰ می‌باشند.
ابریشم	الیاف بسیار بلند پروتئینی هستند که کرم ابریشم برای تولید پیله در اطراف خود ترشح می‌کند.
دنیر	واحد اندازه‌گیری ضخامت الیاف ابریشم است و به وزن ۹۰۰۰ متر لیف ابریشمی بر حسب گرم گفته می‌شود لذا برعکس عدد متریک هر چه عدد دنیر بیشتر شود لیف ابریشمی ضخیمتر می‌گردد. دنیر ۶۰ الی ۱۶۰ در قالیبافی مصرف دارد و ظریفتر از آن (کمتر از دنیر ۶۰) را در پارچه‌بافی استفاده می‌نمایند.
پنبه	الیاف سلولزی است که از گیاه پنبه به دست می‌آید و بر اثر سوختن بوی کاغذ سوخته از خود متصاعد می‌نماید و پس از دور شدن از آتش خاموش می‌شود و خاکستری نرم و پودر مانند باقی می‌گذارد.
نمره	به تعداد کلافهای (HANK) 840 یاردی (یک یارده = ۴۴/۹۱ سانتیمتر) نخ پنبه‌ای یک لا در یک پوند (یک پوند = ۵۹/۴۵۳ گرم) می‌گویند و معمول] نمره نخ یک لای پنبه‌ای مورد استفاده در قالیبافی ۵، ۱۰، ۲۰ و بعضاً ۴۰ می‌باشد.
تار (چله)	نخهایی هستند نازک، چند لا شده و پرتاب که معمولاً از جنس پنبه بوده و برای بافت فرش بایستی بر روی دار بطور عمودی نصب گردند و وظیفه آن نگهداری گره‌های فرش می‌باشند. جنس چله‌ها برای فرشهای ریزبافت به منظور برخورداری از استحکام لازم، ابریشمی انتخاب می‌شوند و در فرشهای بافت مناطق عشایری و روستایی جنس چله‌ها را به جهت مقاومت بیشتر در برابر سرما و رطوبت و همچنین ایجاد نرمی و انعطاف لازم در فرش که برای کوچ کردن امری ضروری است از پشم انتخاب می‌نمایند.
گره‌زدن	به تاباندن خامه‌های پشمی یا ابریشمی به دور چله‌های فرش در حین بافت گره زدن می‌گویند.
ذرع	واحد اندازه‌گیری طول فرش از قدیم می‌باشد که در مناطق فارسی‌باف معادل ۱۰۴ سانتیمتر و در مناطق کرمانی‌باف ۱۰۸ سانتیمتر و در مناطق آذری‌باف ۱۱۲ سانتیمتر است.
چارک	به ۴/۱ ذرع، چارک گفته می‌شود که در مناطق فارسی‌باف ۲۶ سانتیمتر است و در مناطق آذری‌باف ۲۸ سانتیمتر است.
گره ذرعی	به ۱۶/۱ ذرع و یا به ۴/۱ چارک گره ذرعی می‌گویند که در مناطق فارسی‌باف ۵/۶ سانتیمتر و در مناطق آذری‌باف ۷ سانتیمتر است.
رج	به ردیف طولی و عرضی گره‌ها رج می‌گویند.
رجشمار	به تعداد رجهای بافته شده (یا گره‌های زده شده) در یک گره ذرعی رجشمار می‌گویند. اندازه گره ذرعی بستگی به سبک بافت فرش (آذری یا فارسی) دارد.
ریشه	به پایه و اساس هر چیزی ریشه گویند که در فرش پایه و اساس را جفت چله‌ها (یک چله زیر و یک چله رو) یعنی همان ریشه‌ها انجام می‌دهند. بدیهی است که اگر ریشه‌های فرش (جفت چله‌ها) را از ساختمان فرش خارج کنیم آن فرش کاملاً از هم گسیخته می‌شود و این ریشه‌ها هستند که پس از نصب بر روی دار امکان بافت را میسر ساخته و ابعاد و رجشمار فرش را مشخص می‌نمایند.
طول پرز	به ارتفاع پرزهای فرش گفته می‌شود.
چله کشی	به نصب تار بر روی دار جهت بافت فرش به صورتی که تار‌ها یک در میان زیر و رو باشند چله‌کشی می‌گویند چله‌های زیر در پشت فرش قرار گرفته و توسط بدنه‌های پرز پوشانده می‌شوند و چله‌های رو نیز در داخل فرش قرار می‌گیرند عمل چله‌کشی به سه روش فارسی و‌آذری و یا تلفیقی انجام می‌شود.
کمانه	چوب یا قطعه‌ای لوله‌ای شکل است که محل چله‌های زیر و رو را در فرش تغییر می‌دهد و باعث می‌شود تا یک ردیف ضربدری در چند سانتیمتری دم بافت بوجود آید.
سه لا گرد (سه لا سه گرد)	در مناطقی مانند کاشان و اصفهان و … به منظور ایجاد استحکام در چله‌ها ابتدا نخهای نازک چله را در سه گروه و در جهت عقربه‌های ساعت (S) تاب می‌دهند سپس این سه گروه را روی هم گذاشته و به منظور باز نشدن تاب اولیه در جهت عکس عقربه‌های ساعت (Z) می‌تابند. بدیهی است هر چه تعداد لاها و تاب نخ بیشتر شود استحکام نخ نیز بیشتر می‌شود.
پود	پودها نیز معمولاً از جنس پنبه می‌باشند و به صورت افقی در بافت فرش استفاده می‌شوند و وظیفه آن نگهداری چله‌ها در کنار یکدیگر می‌باشد پودها را معمولاً به جهت رویت بهتر (در لابلای چله‌ها) و رفع جمع‌شدگی رنگ می‌کنند که این رنگرزی نیز به دلیل مقرون به صرف بودن و آسانتر بودن بانیل صورت می‌پذیرد. پودها بسته به محل عبور آنها از بالا یا زیر ضربدری و یا ضخامت آنها به انواع زیر تقسیم می‌شوند.
پود زیر (پود ضخیم)	در این نوع پود که نخها در یک جهت تابیده می‌شوند هر چه تعداد لاهای نخ و مقدار تاب آن کمتر باشد بهتر است پود زیر ضخیمتر می‌باشد و از زیر ضربدری چله‌های فرش به طور مستقیم عبور داد می‌شود.
پود رو ( پود نازک)	در این نوع بایستی از تعداد لاها و تاب بیشتری استفاده شود تا پود ضمن نازک بودن از استحکام لازم نیز برخوردار باشد پود نازک از بالای ضربدری عبور داده می‌شود و پس از دور زدن چله‌های زیر و رو بر روی پود زیر به شکل زیگزاگ قرار می‌گیرد.

 

ابزار بافت در قالی بافی 

به وسایلی که برای بافت فرش مورد استفاده قرار می‌گیرند گفته می‌شود که اهم آنها عبارتند از:

دار:	به دستگاه قالی بافی که از چوب یا فلز تهیه شده باشد اصطلاحاً دار گفته می‌شود که اجزا آن عبارتند از: سردار زیردار و راست روها. دارها بسته به نحوه قرار گرفتن بر روی زمین به انوع زیر تقسیم می‌شوند: دارهای افقی: دارهایی هستند که به موازات سطح زیمین نصب می‌شوند و بافنده برای بافت بایستی روی آن بنشیند لذا عوارض حادی در انحنای ستون فقرات و شکل لگن خاصره ایجاد می‌شود. دارهای افقی مورد استفاده در خانواده‌های کوچ‌نشین فاقد راست‌روها می‌باشند تا عمل نصب و حمل و نقل به سهولت انجام شود.
حاشیه:	معمولاً به دو شکل باریک و پهن اطراف طرح مرکزی فرش را می‌پوشاند و وجود یک حاشیه پهن در میان حاشیه‌های باریک باعث می‌شود تا تعداد آنها فرد باشد.
زمینه:	بخشی است در میان فرش که گلها و اجزا طرح بر روی آن نقش بسته‌اند و اغلب در رنگ‌های لاکی، کرم و سرمه‌ای انتخاب می‌شود.
ترنج:	به بخش مرکزی فرش که معمولاً مدور یا بیضی شکل است ترنج گفته می‌شود.
سرترنج:	معمولاً در ابتدا و انتهای طرح ترنج قالبی به همراه اجزا طرح کشیده می‌شود که اصطلاحاً به آنها سرترنج می‌گویند.

 

وسایل مورد نیاز برای قالی بافی 

این که برای بافت فرش چه لوازمی نیاز داریم بسیار اهمیت دارد. دار قالی، دفه، شانه، کاردک، قیچی، چله، کوجی، سک و سیخ پود کشی از لوازم مورد نیاز قالی بافی است. از دار قالی شروع می‌کنیم. فرش معمولا روی چارچوبی به نام دار قالی بافته می‌شود و اندازه این دار قالی بستگی به متراژ فرش دارد و به همان نسبت بزرگ و کوچک است. معمولا دارهای فرش در دو نوع افقی و عمودی وجود دارند. بافت فرش به طور معمول در دارهای عمودی انجام می‌شود، اما برخی مناطق مانند ترکمن صحرا به بافت فرش روی دارهای افقی معروف هستند. در گذشته دارهای قالی چوبی بود و به وسیله چند تیر در گوشه‌ها، این دار به هم متصل می‌شد اما هم اکنون این دارها جای خود را به دارهای فلزی داده‌اند و به وسیله پیچ و مهره به هم متصل هستند.

همه دارهای قالی باید زاویه نود درجه داشته باشند و درغیر این صورت بافت فرش کج پیش می‌رود و به قول معروف بار کج به مقصد نمی‌رسد و این فرش را کسی خریداری نمی‌کند. دارهای عمودی فضای زیادی اشغال نمی‌کنند و در گوشه‌ای از اتاق هم می‌توانند قرار بگیرند، اما دارهای افقی فضای زیادی اشغال می‌کنند. البته افرادی که روی دارهای افقی کار می‌کنند زودتر از قالیبافان دار عمودی دچار مشکل کمر و چشم می‌شوند. به این دلیل که نحوه نشستن و همچنین بافت آنها استاندارد نیست. معمولا افرادی که بافت قالی را شغل خود می‌دانند اتاقی برای کار در نظر می‌گیرند تا رفت و آمد در فضای مربوط کمتر صورت گیرد.

دفه یا دفتین 

این وسیله نام‌های زیادی دارد و هر گویش و منطقه‌ای آن را به زبان خود تلفظ می‌کرده و اکنون به نام دفه، دفتین، کرکیت، کلوزار و دستوک معروف شده، اما بیشتر این وسیله را به نام دفه می‌شناسند و این نام عمومیت پیدا کرده است. دفه یکی از وسایلی است که برای قالیبافی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و وظیفه این وسیله فلزی سر شانه‌ای، کوبیدن گره‌های فرش است. در نظر اول اگر این وسیله را در دست بگیرید متوجه می‌شوید بسیار سنگین است و کار با آن راحت نیست.

دفه انواع مختلفی دارد. دفه‌های بزرگی که باید با دو دست کوبیده شود و دفه‌های سبک یکدستی. البته هر دو یک کار انجام می‌دهند، اما این که هر کدام کجا مورد استفاده قرار می‌گیرد اهمیت دارد. به طور معمول زمانی که بافت قالی به نیمه یا ۵۰ درصد رسید از دفه دو دستی استفاده می‌کنند. به این دلیل که پرزهای فرش دیگر اجازه ورود دفه یکدستی را که گره به درون تار بفرستد ندارد و دفه‌های سبک توانایی این کار را ندارند. پس باید از دفه‌های بزرگ دودستی استفاده شود تا این گره‌ها زیر تار و پود فرش قرار گیرند. 

اِرش یا چله 

بعد از این که دار قالی بافی تهیه شد، برای بافت آن باید کاری مهم انجام داد که چله نام دارد. چله نخ‌هایی است که روی دار قالی نصب می‌شود. برخی افراد تنها به شغل چله کشی مشغول هستند و از این راه نان درمی‌آورند. پس باید برای شروع قالی بافی ابتدا چله را روی دار قالی نصب کنید. چله تارهای تشکیل دهنده قالی یا فرش است که هر نخ پود از زیر آن به صورت یکی در میان عبور می‌کند تا نقش فرش را رقم بزند.

چله فرش مهم‌ترین بخش آن است، به این دلیل که اگر خوب این تارها روی دار قالی نصب نشود ، فرش آن ظرافت لازم را نخواهد داشت. هر چه چله فرش کشیده‌تر و محکم‌تر باشد نتیجه کار بهتر خواهد بود. چله‌ها دارای نمره و لا هستند. هر یک از این درجه و نمره‌ها با توجه به رج شمار یا مسیر رگ مانند فرش انتخاب می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد. چله معمولا از پشم، پنبه و ابریشم تهیه می‌شود که هر کدام از آنها دارای نمره و لای متفاوت است. اکنون نخ چله بیشتر از پنبه تهیه می‌شود در حالی که قبلا ابریشم و پشم بیشتر مورد استفاده بوده است.

آرقاچ یا پود 

نخ‌های افقی که به صورت یکی در میان از زیر و روی تار قالی به صورت رگ یا همان رج قالیبافی رد می‌شود پود نام دارد. نخ‌های پود هم مانند تار اکنون از نخ پنبه تهیه می‌شود. این پودها بعد از هر گره فرش به وسیله دفه کوبیده می‌شود تا جایی که یک رج به صورت کامل تمام شود و قالیباف سراغ رج بعدی برود.

کوجی، کاردک، قیچی 

کوجی به میله کمکی پایه دار قالی گفته می‌شود و تا تمام شدن فرش روی دار باقی می‌ماند و بعد از بریدن چله برای درآوردن فرش آن را هم از کنار دار بر می‌دارند. قطر این میله بین چهار تا شش میلی متر است. دلیل استفاده از این وسیله محکم کردن تارهای قالی و همچنین انسجام بخشیدن به فرش است. کاردک یا کثر برای بریدن سر خامه‌های اضافی بعد از گره زدن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

خامه همان اضافه نخ‌هایی است که روی قالی بعد از گره زدن باقی می‌ماند. دسته این وسیله ممکن است چوبی یا فلزی باشد. دسته‌های چوبی ظاهر شیک تری دارند، اما عمر دسته فلزی‌ها بیشتر از دسته‌های چوبی است. قیچی هم یکی از ملزومات قالیبافی است. قیچی قالیبافی با قیچی‌های دیگر از نظر شکل و شمایل کمی متفاوت است. دسته این قیچی‌ها با محل برش آن فاصله دارد. دلیل این فاصله سهولت در بریدن پرزهای اضافی فرش است.

شروع بافت فرش 

بعد از این که همه این وسایل را تهیه کردیم تازه اول راه است. برای بافت قالی باید روی دار قالی چله کشیده شود. بعد از چله کشی باید نقشه را روبه روی خود قرار دهیم تا بدانیم به چه طریقی پیش برویم. به طور معمول فرش از یک گوشه بافته می‌شود و عرض آن تکمیل می‌شود که به اصطلاح رج نامیده می‌شود. هر رج از تار و پود به صورت زیر و رو تشکیل می‌شود و یک نقش را می‌آفریند. بعد از اتمام هر رج روی هر کدام از تار و پودها باید گره زده شود و با دفه روی آن می‌کوبند تا این گره محکم شود. این کار تا پایان بافت فرش ادامه خواهد داشت. زمانی که فرش به قول معروف به اندازه چهار انگشتی رسید باید قیچی شود و پرزهای اضافی آن گرفته شود تا این پرزها جلوی گره‌های جدیدتر را نگیرد و این کار را نیز با قیچی مخصوص انجام می‌دهند. 

نقشه خوانی 

نقشه خوانی فرش به این گونه است که افراد طرح شطرنجی فرش را رو به روی خود قرار می‌دهند و این طرح‌ها همیشه یک سانتی متر در یک سانتی متر در نظر گرفته می‌شود. نقشه خوان که معمولا کنار بافنده قرار می‌گیرد و نقشه را با صدای بلند می‌خواند به بافنده می‌گوید که در فاصله چند گره از رنگ خاصی استفاده کنده و چند گره بعد رنگ دیگری را به کار ببرد. بعد از بافت هر یک سانتی متر به این روش باید دوباره به نقشه مراجعه کرد و دوباره برای رج یا سانتی متر بعدی از آن بهره گرفت.

رنگ‌های طبیعی در فرش 

برخی بافندگان فرش برای جلوه بهتر فرش خود از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کنند. اکنون قصد داریم چگونگی تهیه نخ طبیعی را شرح دهیم. رنگ‌های طبیعی از میوه‌هایی مانند انار و انجیر و میوه‌های دیگر به دست می‌آید. پوست گردو نیز یکی از میوه‌هایی است که برای تهیه رنگ از آن استفاده می‌کنند. پوست این میوه‌ها در دیگ‌های مخصوص رنگ دهی به نخ جوشانده می‌شود و بعد از پخته شدن مغز نخ، به آن تثبیت کننده می‌زنند تا بعد از مدتی رنگ فرش تغییر نکند.

البته برخی تولیدکنندگان نیز از رنگ‌های گیاهی استفاده می‌کنند. گیاه روناس برای تهیه رنگ نخ بیشترین استفاده را دارد و آن را در دیگ مخصوص با کرک یا ابریشم مخلوط می‌کنند. بعد از پخته شدن کامل آن بخشی از آن را از دیگ خارج می‌کنند تا مشاهده شود که مغز آن پخته است یا خیر. میزان رنگ به اندازه جوشیدن نخ در دیگ بستگی دارد و هر چه رنگ قرار است سیرتر باشد باید بیشتر جوشانده شود. در این میان رنگ‌هایی هم وجود دارد که به رنگ‌های آماده معروف است و اغلب از چین وارد کشور می‌شود. طریقه رنگرزی آنها نیز به همان روش جوشاندن در دیگ است، اما این کجا و آن کجا… .

جمع آوری و تنظیم: کاویاب