موزه مقدم ، گران‌ترین خانه جهان

موزه مقدم دانشگاه تهران و درحقیقت خانه مقدم از جمله خانه های مجلل دوران قاجار، متعلق به محمد تقی خان احتساب الملک، شهردار دوره ناصر الدین شاه قاجار بوده است. محسن مقدم فرزند کوچکتر وی پس از اتمام تحصیلات خود در رشته های نقاشی، تاریخ هنر و باستان شناسی در سال ۱۳۱۵ ه.ش (۱۹۳۶م ) به وطن بازگشت و به همراه همسر فرانسوی خود در خانه پدری، محل کنونی موزه مقدم، اقامت گزید.
مقدم از شاگردان استاد کمال الملک، و جزو اولین باستان شناسان ایرانی بود که به همراه اساتید باستان شناسی در محوطه های تاریخی فعالیت می کرد. وی همچنین از بنیان‌گذاران دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران و استاد ممتاز این دانشگاه بود و نشان دانشگاه تهران را که هنوز هم بر سر در دانشگاه باقی است با الهام از تاریخ و فرهنگ کهن ایران طراحی کرده‌ است. محسن مقدم و همسرش « سُلما » که کارمند کتابخانه و موزه ملی ایران بود، در کنار فعالیت‌های علمی، آثار و اشیاء فراوانی را با هدف حفظ میراث فرهنگی و تاریخی ایران گردآوری کردند.استاد مقدم بسیاری از آثار ارزشمند جمع آوری شده مانند کاشی، قطعات سنگی تراشیده شده و غیره را با الهام از فضاهای سنتی ـ تاریخی به نحو چشمگیری در جای جای این عمارت قدیمی نصب و برخی دیگر مانند کلکسیون پارچه، چپق و قلیان، سفالینه، شیشه، تابلو نقاشی، مسکوکات، مُهرها و اسناد تاریخی و غیره را با نظم و ترتیب خاصی در خانه پدری نگهداری نموده است.

از ویژگی های بارز موزه مقدم همگون بودن نسبی فضای معماری با آثار تاریخی موجود در آن است. فضایی که با مساحتی برابر با ۲۱۱۷ مترمربع شامل سه حیاط بیرونی، اندرونی و سرایداری است و هر حیاط از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است.

ساختمان بیرونی(تابستانی)که در ضلع جنوبی حیاط بیرونی واقع شده، متشکل از بخش های متعدد است.اتاق پذیرایی (سالن گاه نگاری) در ضلع جنوبی بنا، محل کار، فعالیت های علمی و پذیرایی از مهمانان بوده است. در حال حاضر سعی بر آن شده که با بخشی از آثار و اشیاء تاریخی مجموعه موزه مقدم، توالی و تسلسلی از آثار تاریخی ایران در این سالن به نمایش گذارده شود که نشانگر فرهنگ های گوناگون، در دوره های مختلف تاریخی هستند. آثاری چون سفالینه ها، ابزار های سنگی، مفرغینه ها، شیشه ها، مُهرها و اثر مُهرها و اشیاء فلزی و غیره در این بخش نگهداری می شود.

در حال حاضر بخشی از اتاق پیشخوان که در زمان حیات محسن مقدم به عنوان اتاق جانبی سالن پذیرایی مورد استفاده قرار می گرفته است به معرفی استاد مقدم و فعالیت های کاری و علمی ایشان در قالب عکس، لوازم شخصی و بخشی دیگر به نمایش آثار تزئینی چوبی، وسایل آشپزخانه و صندوق خانه های قدیمی اختصاص داده شده است. بنای حوضخانه موزه مقدم در دوره مظفری هم‌زمان با احداث خانه توسط احتساب الملک بنا شده است و تزئینات دیوارهای آن توسط دکتر محسن مقدم از کاشی و قطعات ظروف سفالین برگرفته از آثاری نفیس متعلق به سده‌های چهارم تا سیزدهم قمری است که سیر و تحول صنعت سفال و کاشی ایران را به نمایش می‌گذارد.

کارگاه (کتابخانه)، در حقیقت کارگاه (آتلیه) محسن مقدم بوده است که در سال ۱۳۳۷ ه.ش (۱۹۵۸م) ساخته شده است. در حال حاضر به منظور نگهداری از کتاب های دکتر مقدم و دیگر کتاب های مرتبط با باستان شناسی و هنر جهت استفاده پژوهشگران و عموم مردم، این محل تبدیل به کتابخانه شده است. ساختمان اربابی(برج) در زمان حیات دکتر محسن مقدم در سال ۱۳۴۵ ه.ش(۱۹۶۶م) و با کمک دکتر ابوالقاسمی، یکی از شاگردان ایشان در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران، به شکل قلعه های قرون وسطی اروپا ساخته شده است. دکتر مقدم سعی بر این داشته تا در این محل بخشی از هنرهای مردمی ایران را به نمایش بگذارد. این ساختمان بخش های مختلفی چون اتاق کدخدا، حمام کوچک و خانگی با کاشی های قاجاری با مضمون استحمام، اتاق صدف، اتاق تدخین و زیرزمین با تزیینات سفال را در بر می گیرد.

دکتر مقدم در ضلع شمالی ساختمان اربابی (برج) ایوانی را بر پایه چند ستون و طاق ساخته است. این ایوان با استفاده از کاشی های دوران زندیه و قاجار مزین شده است و معروف به ایوان قاجار است. در وسط این ایوان حوضچه مرمری کوچکی متعلق به حمام فتحعلی شاه کار گذاشته شده است که آب از آن فوران کرده و از طریق یک جوی باریک به داخل استخر می ریزد. استخر مذکور که در حاشیه شمالی حیاط بیرونی واقع شده است در سال ۱۳۳۵ ه.ش در جریان سفر زنده یاد دکتر مقدم به اسپانیا، از روی استخر و آب نماهای باغ الحمراء (باغی از دوران صدر اسلام اسپانیا) الگو برداری و با استفاده از حوض یاد شده و تعدادی فواره قدیمی اجرا گردید. در انتهای غربی ضلع شمالی خانه مقدم نیز گلخانه ای مزین به کاشی های لعابدار قدیمی و ازاره های سنگی حجاری شده زیبا با مضمون گل و گیاه ایجاد شده است.

دو حیاط اندرونی و بیرونی با دیواری مرکب از چند عدد ستون مارپیچی و تعدادی طاق بر روی این ستون ها با تزیینات کاشی و پایه ستون های حجاری شده مشابه پایه ستون های کاخ چهل ستون اصفهان از همدیگر جدا می شوند. دکتر مقدم این پایه ستون ها را در هنگام تخریب کاخ خواهر ناصرالدین شاه به این محل انتقال داده است. این دیوار، تجدد نام دارد و توسط مهندس هوشنگ سیحون طراحی و اجرا شده است.

زیرزمین از بخش اندرونی بنا است که در دوران اولیهء احداث خانه مقدم از این محل به عنوان حمام و انباری استفاده می شده است و در زمان حیات دکتر مقدم کارایی خود را از دست می دهد و تبدیل به یک انبار می شود. در حال حاضر این محل بازسازی و مرمت شده است و به عنوان گنجینه آثار تاریخی موزه مقدم مورد استفاده قرار می گیرد. سالن زمستانی (اتاق قاجار) از دیگر بخش های اندرونی است. دکتر مقدم این محل را با آثار ارزنده ای از دوران زندیه و قاجاریه چون، طاقچه گچبری زندیه از اصفهان، شومینه ای از قصر فیروزه، کاخ « فیروزه خانم» سوگلی ناصرالدین شاه و غیره تزئین نموده است و به همین دلیل آن را اتاق قاجار نامیده اند. در حال حاضر نیز آثاری از دوران قاجار و پهلوی در این اتاق به نمایش گذارده شده است.

ایوانی نیز با نمای بیرونی به شکل دو سنتوری با گچبری ایرانی و بر روی چهار ستون با گچبری بر پا شده است. این ایوان با دو رشته پلکان مارپیچ از حیاط قابل دسترسی است و هنوز شکل قدیم خود را حفظ نموده است. تزیینات این محل توسط دکتر مقدم و با استفاده از کاشی های کوباچه (چند رنگ) صفوی، آینه کاری زندیه و قاجار و کاشی های معرق و خشتی قاجار و پهلوی اول صورت گرفته است. اتاق نشیمن نیز محل اصلی زندگی دکتر محسن مقدم و همسرشان بوده است. تعدادی قلمدان، جعبه پاپیه ماشه و نیز نقاشی هایی که توسط دکتر مقدم کشیده شده به نمایش در آمده است.

ضلع شرقی بنا شامل یک دیوار محوطه است. آن گونه که عکس های قدیمی موزه مقدم نشان می دهند، دکتر مقدم این دیوار را در مراحل مختلف با کاشی ها و ظروف قاجاری آراسته و در وسط این دیوار نیز به زیبایی، طاقنمایی طراحی و اجراء شده است.حیاط نیز توسط دکتر مقدم و همسرشان با الهام از طرح فرش های دوران صفوی و قاجار با محوریت حوض در وسط و باغچه های پیرامونی طراحی شده است. سرایداری بخش دیگر بناست. از این حیاط در ابتدا به عنوان مطبخ و محل سکونت مستخدمین و سرایداران استفاده می شده است. این بخش از موزه مقدم که در قسمت جنوب شرقی آن واقع شده، به علت فرسودگی بیش از حد با اندکی تغییر، مرمت و بازسازی، در حال حاضر به عنوان بخش اداری موزه مورد استفاده قرار می گیرد.

در کنار تمام در و دیوارهای کاشی کاری شده و زیبای موزه مقدم ، اتاق کوچکی راه ورودی به زیرزمین خانه است که تمام در و دیوار آن با سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی و صدف و مرجان های زیبا نقش داده شده است. در این عمارت باشکوه کاشی های زرین فام و گرانبهایی را می‌توان یافت که مقدم برای پاسداری از آنها، جایی مناسب را در دیوار برای آنها در نظر گرفته تا از آسیب در امان بمانند. برخی از این کاشی ها در دنیا منحصر به فرد هستند. مجموعه کلکسیون پارچه استاد مقدم نیز جزو یکی ازناب ترین کلکسیون های پارچه در دنیاست. این پارچه های قیمتی اکنون به صورت فریز شده در داخل مجموعه نگهداری می شود و امکان بازدید عموم از آنها وجود ندارد. جز یکی از پارچه ها که آن هم درون قاب شیشه ای نگهداری می شود.

استاد مقدم در آبان ماه ۱۳۵۱ه ش (۱۹۷۲م ) خانۀ پدری خود به همراه تمامی آثار ارزشمند موجود در آن را برای آموزش و پژوهش در حوزه فرهنگ در اختیار دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا و گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران گذاشته و سپس به عموم مردم وقف نمود. استاد مقدم در سال ۱۳۶۶ ه.ش (۱۹۸۷م) دارفانی را وداع گفت و پس از مرگِ همسر ایشان در سال۱۳۶۹ه.ش،(۱۹۹۰م ) تولیت موزه مقدم در اختیار مستقیم دانشگاه تهران قرار گرفت. این موزه از مرداد سال ۱۳۸۸ه.ش (آگوست سال ۲۰۰۹ م ) و پس از اتمام کار مرمت آن، به روی عموم گشوده شد.

پروفسور پوپ (Arthur Upham Pope))، مورخ ایرانشناس آمریکایی در مقاله‌ای با عنوان بررسی هنرهای ایران در دهه ۵۰ و ۶۰ میلادی ،این خانه را با توجه به مجموعه آثار ارزشمند تاریخی موجود در آن، گران‌ترین خانه جهان معرفی کرد. هنوز هم خانه مقدم جزو یکی از منحصر به فردترین خانه‌های ایران و جهان به شمار می‌آید. خانه و موزهٔ مقدم در ضلع شمالی خیابان امام خمینی تهران، خیابان شیخ هادی واقع شده و در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ ه ش (۲۰۰۰م ) با شمارهٔ ثبت ۲۹۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.