پرسش: من یه کودک ۱ ساله دارم که طبق آزمایشاتش دچار کم خونی شدید ناشی از فقر آهن می باشد. هموگلوبینش پایین بود. لطفا مرا راهنمایی کنید که چه غذاهایی مناسب می باشد و اینکه خودم از چه موادی استفاده کنم که روی شیردهیم موثر باشه و دیگه اینکه قطره mim خارجی بهتره یا قطره ایرانی؟
پاسخ: کمبود آهن می‌تواند رشد جسمی و ذهنی کودک را کم کند، لذا باید به طور جدی پیگیری و درمان شود.
شاید دلیل این کمبود آهن را خودتان بهتر بدانید، بله منظورم اهمال کاری بعضی از والدین درباره ی استفاده از قطره خوراکی آهن، از سنین شش ماهگی تا پایان دو سالگی است. بعضی از والدین به دلیل ترس از رنگ گرفتن دندان ها یا خرابی آن، قطره آهن تجویز شده را به درستی به کودک خود نمی دهند. مقابله با کمبود آهن فواید بی شماری از جمله پیشگیری از کاهش IQ و هوش و تمرکز بچه ها دارد، حتی در مورد پیشگیری از کوتاهی قد کودکان نیز می توان وجود این عنصر حیاتی را موثر دانست.
فقر آهن چند مرحله دارد: در مراحل اولیه فقط آهن بدن کم می‌شود، ولی در مراحل آخر، کم خونی هم اتفاق می افتد که علامت آن معمولا با رنگ پریدگی در بین مردم معروف است.
آهن عنصری است که علاوه بر خون، در قسمت های دیگر بدن هم وجود دارد. منظورم این است که وقتی کم خونی یا آنمی ایجاد می شود، نشان می دهد کمبود آهن در بدن خیلی پیشرفته است و شما به علایم هشدار کم توجه بوده اید. کمبود آهن در ماهیچه ها، باعث خستگی می شود. همچنین کمبود آن در اعصاب می تواند در یادگیری بچه ها خلل ایجاد کند.
اگر این مشکل دیر کشف و درمان شود، می تواند اثرات مادام العمر روی کودکان باقی بگذارد. همان‌طور که در مورد ضرورت مصرف قطره آهن تذکر دادم، باید یادآوری کنم مقدار مصرف آن را باید مطابق با دستور پزشک تنظیم کنید، زیرا مصرف زیاد آن باعث مسمومیت می شود.
خطر کم خونی فقر آهن در بچه های ۹ ماهه تا ۲ ساله بیشتر است. البته در سنین مدرسه هم دیده می شود، ولی در این سن مصرف مکمل آهن(قطره یا قرص آهن) توصیه نمی‌شود و باید رژیم غذایی بچه ها اصلاح شود و به جای مصرف غذاهای کم ارزش مانند چیپس، پفک، سوسیس و کالباس، برای آن ها غذای خانگی با گوشت قرمز تهیه کنید. لبنیات، حبوبات و بعد غلات را هم باید برای تامین آهن به بچه ها بدهید.
یادتان باشد در بچه های کوچک اولین علائم کمبود آهن: بی حوصلگی، کم خوابی و کاهش اشتها است که در روزهای اول درمان، به وضوح علایم بهبود اشتها و خواب و تحرک را در کودک خود خواهید دید. پس در حال حاضر تنها کاری که می توانید انجام دهید این است که به او قطره ی آهن بدهید، همان قطره هایی که در خانه های بهداشت می دهند. یعنی ایرانی زیرا دوز آهن بالاتری دارد.
کم خونی
کم خونی حالتی است که در آن تعداد اندازه گلبولهای قرمز و یا میزان هموگلوبین موجود در خون تغییر می یابد و تبادل اکسیژن و دی اکسید کربن بین خون و سلولها دچار اختلال شود. از علل ایجاد کننده کم خونی می توان کمبودهای تغذیه ای ، خونریزی، ناهنجاریهای ژنتیکی، بیماریهای مزمن و یا مسمومیت های دارویی را نام برد. منظــور از کم خونی های تغذیه ای، کم خونی هایی هستند که به علت دریافت ناکافی مواد مغذی به وسیله سلولها ایجــــــاد می شوند. از مهمترین موادمغذی جهت خونسازی که کمبود آنها موجب بروز کم خونی می شود می توان به آهن، مس ، ویتامین ۶B ، ویتامین ۱۲ B و اسید فولیک اشاره کرد که از بین آنها کم خونی ناشی از فقرآهن یکی از شایعتــــــــرین کم خونی های تغذیه ای است. در کم خونی ناشی از فقرآهن که بیشتر در کودکان و زنان در سنین باروری به وجود می آید گلبولهای قرمز کوچک و میزان هموگلوبین به کمتر از ۱۱ میلی گرم در دسی لیتر کاهش می یابد. اگر چه پیامدهای اقتصادی و اجتماعی کم خونی فقرآهن به صورت کمی محاسبه نشده ولی به این نکته باید توجه شود که این بیماری سبب اتلاف منابع و مراقبتهـــــای بهداشتی، کاهش بهره وری در اثر افزایش میزان مرگ و میر، ابتلا به بیماری در مادران و کودکان و بالاخره کاهش ظرفیت جسمی و روانی در بخش بزرگی از جامعه می شود.
میزان نیاز به آهن
میزان نیاز به آهن بر اساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است، مثلاً زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافتها به آهن بیشتری نیاز دارند، به همین دلیل بیش از سایــرین در معرض خطر کم خونی قرار دارند. در شیرخواران در صورت سلامت مادر، میزان ذخایر آهن و آهن موجود در شیر مادر تا ۶ ماه اول زندگی کافی است ولی در مورد نوزادانی که با وزن کم متولــــد می شوند ذخایر آهن کم بوده و باید از زمان ۲ برابر شدن وزنشان آهن به صورت قطره خوراکی خورانده شود. میزان آهن مصرفی، روزانه ۵۰ تا ۲۰۰ میلی گرم برای بالغین و ۶ میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای کودکان زیر ۶ سال و ۱ تا ۲ میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای کودکان زیر ۲ سال می باشد.
دلایل فقر آهن
دلایل گوناگونی برای کمبود آهن در کودکان وجود دارد که از آن جمله می توان به علل زیر اشاره کرد:
۱ ـ دریافت ناکافی آهن: با توجه به اینکه ذخایر آهن موجود در بدن شیرخوار بعد از ۴ تا ۶ ماهگی تقریباً تهی می شود نیاز است که شیرخواران با شروع غذای کمکی آهن اضافی دریافت کنند، در غیـــــــر این صورت مبتلا به کم خونی فقر آهن می شوند که این موضوع به ویژه در مورد شیرخواران نارس از اهمیت بیشتر برخوردار است (که باید بعد از دو برابر شدن وزنشان آهن اضافه دریافت کنند). در کودکان بزرگتر کمبود دریافت آهن به علت رژیم غذایی با آهن کم و یا دریافت رژیم با آهن هٍم ناکافی به وجود می آید که در به وجود آوردن و گسترش کم خونی مؤثر است.
۲ ـ جذب ناکافی آهن: به علت اسهال مزمن ، تغذیه شیرخواران با شیرمصنوعی، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی و تداخلات دارویـــــی به وجود می آید و یا ممکن است علت کم جذب شدن آهن مصرف زیاد مواد غذایی سرشار از سبزیجات و حبوبات (به علت وجود فیتات، اگزالات و فسفات) و مصرف ناچیز پروتئین حیوانی باشد. خاک خواری نیز می تواند باعث ایجاد ترکیبات غیرمحلول در روده و مانع جذب آهن شود. خاک خواری به ویژه در زنان باردار و کودکان شایع است و برداشت ناکافی آهن اغلب در اختلالات سؤ جذب و اسهال مزمن رخ می دهد، همچنین تب شدید و عفونت های مزمن و بیماریهای انگلی مثل ژیاردیا و غیــــــــره می توانند منجر به کاهش جذب آهن و سپس کم خونی ناشی از آن شوند.
۳ ـ افزایش نیاز در زمان رشد: در دوران شیرخواری و کودکی به علت رشد سریع بافتها، نیاز به آهن افزایش می یابد. اغلب، نرخ سریع رشد در ســـال اول رخ می دهد در این مدت وزن بدن و حجم خون تقریباً سه برابر و میزان هموگلوبین خون دو برابر می شود. بیشترین نرخ رشد در شیرخواران نارس و شیرخواران رسیده با وزن کم هنگام تولد، رخ می دهد. در بدن این کودکان حجم خون و میزان ذخیره آهن در هنگام تولد کم است و چون به سرعت وزن اضافه می کنند نیازمندیشان به آهن افزایش می یابد که اگر این نیازمندی برآورده نشود در مدت سه ماه دچار کمبود آهن می شوند.
۴ ـ از دست دهی مزمن خون: در ۵۰ درصد شیرخواران خونریزی دستگاه گوارش ممکن است نقش مهمی در ایجاد کمبود آهن داشته باشد؛ احتمالاً حساسیت شیرخواران به پروتئینی که در شیرتازه گاو وجود دارد علت از بین رفتن مخاط روده و خونریزی گوارشی در آنها باشد و یا ابتلای کودکان به انگلهای روده ای باعث از دست دهی خون و کمبود آهن شود.
علایم کم خونی ناشی از فقر آهن
علایم کمبود آهن معمولاً به آهستگی بروز می کند، از این رو بیماران کم خون اغلب بدون نشانه هستند. به طور کلی بی اشتهایی، رنگ پریدگی زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم، سردرد، خستگی و بی حسی، بی تفاوتی، تنگی نفس، از بین رفتن بافت پوششی زبان همراه با سوزش و درد، تپش قلب، التهاب و زخم گوشه دهان، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، التهاب مزمن معده که باعث کاهش ترشحــــــات معده می شود و در کم خونی های شدید قاشقی شدن ناخنها از نشانه های بالینی کم خونی ناشی از کمبود آهن می باشند.
همچنین همه چیز خواری (Pica) ، خوردن مواد غیر معمول مثل یخ، خاک ، نشاسته در کمبود آهن مشاهده شده ومعمولاً با درمان آهن معالجه شده است. در موارد نادر در کم خونی ناشی از کمبود آهن بزرگ شدن طحال نیز دیده شده است.
عوارض بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی کم خونی ناشی از فقرآهن:
عوارض کمبود آهن به ویژه در شیرخواران و کودکان ۶ ماهه تا ۹ ساله متعدد هستند، به طوری که اختلال در تکامل و هماهنگی سیستم عصبی، اختلال در تکامل گفتاری، کاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی، اثرات نامطلوب فیزیولوژیکی و رفتاری و کاهش مقاومت بدن در برابر عفونتها از مهمترین عارضه ها هستند. در دوران شیرخوارگی معمولاً اثرات و اختلالات ذهنی ناشی از کم خونی، غیرقابل جبران هستند، به طوری که ضریب هوشی کودکان کم خون ۵ تا ۱۰ امتیاز کمتر از حد طبیعی برآورده شده است.
پیشگیری و درمان کم خونی ناشی از فقر آهن
در سالهای اخیر برای برطرف ساختن مشکل کم خونی آهن، غنی کردن موادغذایی که روزانه به طور معمول مصرف می شوند توصیه شده است. به طور کلی برای پیشگیری از کم خونی ناشی از کمبود آهن در انسان به ویژه در گروههای آسیب پذیر، غنی کردن مواد غذایی، تجویز املاح آهن در مواقع لزوم (مثل زمان افزایش نیاز در دوران شیرخواری و دوران رشد …) و توصیه مصرف بیشتر از موادغذایی که منابع بسیار خوبی از آهن می باشند (جگر، گوشت قرمز و…) را می توان پیشنهاد کرد.
برای درمان و پیشگیری از چند روش استفاده می شود که بهترین و کم خطرترین آنها استفاده از مکملهای خوراکی است. درمان با نمکهای ساده آهن چون سولفات فرو خوراکی کاملاً مؤثر است و به شکل قرص، کپسول، شربت و یا قطره است و باید مصرف آنها چندین ماه ادامه یابد.
چنانچه این قرصها با معده خالی مصرف شوند جذب آنها بهتر و بیشتر صورت می گیرد ولی در این حالت ممکن است سبب تحریک معده و بروز مشکلات گوارشی شود. می توان عوارض گوارشی ناشی از مصرف آهن مانند تهوع، دل پیچه، سوزش قلب، اسهال یا بیوست را به حداقل رساند به شرطی که آهن را با میزان بسیار کم مصرف کرد و به تدریج به میزان آن افزود تا به حد مورد نیاز بدن برسد؛ همچنین بهتر است قرص آهن در آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشی از آن کاهش یابد.
ویتامین ث جذب آهن را افزایش می دهد به همین دلیل معمولاً مصرف ویتامین ث به همراه آهن پیشنهاد می شود علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه کرد.
جذب آهن اغلب تحت تأثیر شکل آهن موجود در غذا می باشد. آهن موجود در پروتئین های حیوانی (آهن هٍم) مثل گوشت گــاو، ماهی، گوشت پرندگان، (مرغ و…) بیشتر جذب می شود، در صورتی که جذب آهن در پروتئین های گیاهی (آهن غیرهم) مثل سبزیجات و میوه جات کمتر می باشد. میزان جذب آهن غیر هم بین ۳ تا ۸ درصد است. اسید آسکوربیک (ویتامین ث) جذب آهن غیر هم را زیاد می کند.
عواملی مثل کربنات ها، اگزالات ها، فسفات ها و فیتات ها (که در حبوبات، نان سبوسدار (غیرتخمیر شده موجود است) مانع جذب آهن می شوند.
مواد موجود در سبزیجات ممکن است از جذب آهن غیر هم جلوگیری کنند. مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا می تواند تا ۵۰ درصد جذب آهن را کاهش دهد زیرا تشکیل ترکیبات غیرمحلول آهن می دهد. جذب آهن موجود در زرده تخم مرغ به علت وجود فسویتین کم می باشد.
منابع غذایی آهن
منابع غذایی آهن عبارتند از: جگر، کلیه، گوشت به ویژه گوشت گاو، زرده تخم مرغ، سبزیجات برگ سبز تیره، میوه های خشک شده (برگه ها) بخصوص برگه زردآلو ، لوبیا چشم بلبلی، نخود خشک شده و دانه های روغنی مثل پسته ، بادام ، فندق و….
به طور کلی توصیه های زیر را می توان انجام داد:
- غذای کمکی کودک را به موقع و در ۶ ماهگی شروع کنید.
- غذاهایی که میزان آهن رژیم غذایی را افزایش می دهند، مصرف کنید.
- در هر وعده غذایی از میوه ها و سبزیهای حاوی ویتامین ث مثل مرکبات، گوجه فرنگی و غیره استفاده کنید.
- در برنامه غذایی خود و کودکان گوشت قرمز یا ماهی یا گوشت مرغ و سبزیهای برگ سبز و حبوبات را بگنجانید.
- از خوردن چای یا قهوه با غذا ، قبل از غذا و بلافاصله بعد از آن بپرهیزید.
- در تمام دوران شیرخوارگی شیرمادر را ادامه دهید.
- به کودکان زیر ۲ سال بعد از ۶ ماهگی قطره آهن داده شود.
- به کودکان علاوه بر مواد غذایی حاوی آهن روزانه ۳ لیوان شیر بدهید.
- به درمان عفونتهای انگلی کودکان توجه خاص داشته باشید.
- از آب بهداشتی سالم و تمیز استفاده کنید.
- قبل از غذا دادن به کودک دستهای خود و کودک را تمیز بشویید.
- گوشتها را به خوبی بپزید و از دادن گوشت به شکل کباب به کودک بپرهیزید.
- از دادن تنقلاتی مثل کاکائو، شکلات و غیره به کودک اجتناب کنید.
- در برنامه غذایی کودکان، غلات را در کنار حبوبات بگنجانید (عدس پلو).
- در برنامه غذایی کودکان بالای یکسال چهار گروه اصلی مواد غذایی شامل لبنیات، میوه ها ، سبزیها، گوشت و غلات و حبوبات را بگنجانید.
جمع آوری و تنظیم: کاویاب